నాట్యధర్మి, లోకధర్మి

‘మీరు రాసిన మొదటి పేరా వినిపించండి’ అన్నాడు

.

‘భారతదేశం మీద ఎన్నో దండయాత్రలు. మొదటినుండీ ఎందరో విదేశీయులు, అరబ్బులు, మంగోలులు, చివరికి ఐరోపావాళ్ళు కూడా..’

 

‘అబ్బే’ పెదవి విరిచేసాడు రామనాథం, నా మొదటి వాక్యం కూడా పూర్తి కాకుండానే.

నాకు అర్థం కాలేదు.

 

‘ఇలా రాస్తే ఎలా సామీ. నువ్వు వ్యాసం రాసుకొచ్చేవు. నాకు కావలసింది నాటకం. చూపించే స్క్రిప్టు కావాలి నాకు. నువ్వు చదువుతూ ఉంటే మా కళ్ళముందు ఆ దృశ్యాలు కనిపించాలి ‘ అన్నాడు.

నాకు తలతీసేసినంత పనయింది. ఉక్రోషం కూడా వచ్చింది. కాని ఆయనేమంటున్నాడో కూడా అర్థమయింది.

 

‘మంచిది, ఇప్పుడే మరొక వెర్షన్ రాసిస్తాను చూడండి’ అన్నాను. అక్కడే ఒక నోటు పుస్తకంలోంచి కాగితాలు చింపి బరబరా నాలుగు వాక్యాలు రాసిచ్చేను.

 

‘ఏదీ చదవండి’ అన్నాడు.

 

‘భారతదేశం మీదకి ఈసారి శత్రువు కైబరు కనుమల్లోంచి రాలేదు. ఓడమీంచి దిగేడు. ఒక చేత్తో కత్తీ, మరో చేత్తో శిలువా పట్టుకు దిగేడు. జహంగీర్ చక్రవర్తి ఆస్థానంలో సర్ థామస్ రో మోకాళ్ళ మీద వంగి సలాం చేసి వర్తకానికి అనుమతి యాచించినప్పుడు తెలియలేదు, మహారాజా రంజిత్ సింగ్ గుర్తుపట్టాడు ఆ పెను విపత్తుని. అక్కడక్కడా ఎర్ర రంగు పులిమిన భారతదేశ పటాన్ని చేతుల్లోకి తీసుకుని ఆ వృద్ధ చక్రవర్తి అన్నాడట: సబ్ లాల్ హో జాయేగా అని.’

 

‘వెరీ గుడ్’ అన్నాడు రామనాథం. నన్ను చూసి కళ్ళెగరేసాడు. ‘నువ్వు నాకు సరిపోతావు. వండర్స్ చేద్దాం మనం’ అన్నాడు. సుబ్బూ కళ్ళల్లో చెప్పలేనంత ఆనందం.

 

కాని ఆ ఆనందం నాలుగు రోజులు కూడా నిలబడలేదు.

 

ఈసారి గాంధీని పరిచయం చేసే ఘట్టం. ఆ రూపకంలో ప్రసిద్ధ కవి వసీరా గాంధీ వేషం వేసాడు. ప్రముఖ రాజకీయవేత్త, పార్లమెంటేరియన్ అరుణ్ కుమార్ నెహ్రూ వేషం వేసాడు. గాంధీని మొదటిసారి రంగస్థలమ్మీద ప్రవేశపెట్టే దృశ్యం. దాన్ని ఒక ఛాయాదృశ్యంగా చూపించాలని దర్శకుడి ఊహ.

 

‘1915 లో బొంబాయి ఓడరేవులో మోహన్ దాస్ కె గాంధీ అనే బారిష్టరు అడుగుపెట్టినప్పుడు..’ ఇలా సాగుతుంది వాయిస్ ఓవర్. ఆ మాటలు వినిపిస్తుండగా, అంగవస్త్రంతోనూ, చేతిలో కర్ర, మొలన వేల్లాడే జేబు గడియారంతో గాంధీజీ నీడను తెరమీద చూపించాలని దర్శకుడు ప్లాన్ చేస్తున్నాడు.

నేనుండబట్టలేకపోయాను. ‘ఇది అన్యాయం’ అన్నాను.

 

‘ఎందుకని’ అనడిగాడు దర్శకుడు నాకేసి చూడకుండానే.

 

1915 లో గాంధీజీ భారతదేశానికి వచ్చినప్పుడు ఆహార్యం అది కాదు. ఆయన కథియవాడు పంచెకట్టుతో, పూర్తి చేతుల చొక్కాతో, తలపాగాతో దిగాడు. ఈ అంగవస్త్రమూ, కళ్ళద్దాలూ, చేతికర్రా అప్పటివి కానేకావు’ అన్నాను.

 

‘అయితే ఏమిటట?’

 

నాకు వళ్ళు మండిపోయింది. ‘మీరు చరిత్రని చూపిస్తున్నారా? మీకు నచ్చింది చూపిస్తున్నారా? చరిత్ర చూపించాలనుకుంటే నన్నడగండి. మీకు నచ్చినట్టు చూపించాలనుకుంటే నాకిక్కడ పనిలేదు. వెళ్ళిపోతాను.’

 

రామనాథం నా వైపు చూసాడు. నన్ను అనునయించే ప్రయత్నం చేసాడు.

 

‘చూడమ్మా, నేను చరిత్రని ప్రదర్శించాలనుకోవడం లేదు. చరిత్రలో ఏది చూపిస్తే ప్రేక్షకులకి స్ఫూర్తి కలుగుతుందో, ఎలా చూపిస్తే వాళ్ళు స్పందిస్తారో అది మటుకే చూపించాలనుకుంటున్నాను. నాలాంటి అసంఖ్యాకులైన ప్రేక్షకులకి గాంధీ అంటే తెలిసింది ఆ రూపమే. అసలు సగటు ప్రేక్షకుడికి ఇండిపెండెన్స్ మూవెమెంట్ అంటే తెలిసింది గాంధీ ఒక్కడే. నాటకం మొదలయి ఇప్పటికి అరగంట గడిచిపోయింది. ఇప్పటికే ప్రేక్షకుడు గాంధీ ఎప్పుడు వస్తాడా అని ఎదురుచూస్తూ ఉంటాడు. తీరా ఆ పాత్ర ప్రవేశపెట్టే సమయానికి నువ్వు చెప్పినట్టు పంచే, చొక్కా, తలపాగాతో గాంధీని చూపించాననుకో, ప్రేక్షకుడు డిసప్పాయింట్ అవుతాడు. ఆ తర్వాత నేను ఎంత హార్డ్ వర్క్ చేసినా ఉపయోగం ఉండదు. అర్థం చేసుకో’ అన్నాడు.

 

కాని నేను వినలేదు. ‘మిమ్మల్ని ఎవడూ ఏమీ అనడు. ఈ స్క్రిప్టు రాసినవాడెవడు అన్ని నన్ను విమర్శిస్తారు. నా స్క్రిప్టు నాకిచ్చెయ్యండి. వెళ్ళిపోతాను’ అన్నాను.

 

రామనాథం సుబ్బూకేసి నిస్సహాయంగా చూసాడు. సుబ్బూ నాకేదో చెప్పబోయే లోపు మళ్ళా రామనాథమే అన్నాడు కదా:

 

‘పోనీ ఒక పనిచేద్దాం. ఈసారికి నన్ను ఇలా చెయ్యనివ్వు. నాటకం ఆడినరోజున నువ్వు ఆడియెన్సులోకి వెళ్ళి చూడు. వాళ్ళ స్పందన ఎలా ఉంటుందో చూడు. నేనూహించినట్టు లేకపోతే, మళ్ళా నాటకం వేసినప్పుడు నువ్వు చెప్పినట్టే చేస్తాను ‘ అన్నాడు.

 

1984 ఆగస్టు పదిహేను రాత్రి ఆ నాటకాన్ని రాజమండ్రిలో శ్రీవేంకటేశ్వర ఆనం కళాకేంద్రంలో మొదటిసారి ప్రదర్శించినప్పుడు, నేను కూడా కిక్కిరిసిపోయిన ప్రేక్షకుల మధ్య ఎక్కడో ఒంటి కాలిమీద నిలబడగలిగే పాటి చోటు సంపాదించిచూడటం మొదలుపెట్టాను. తీరా ఆ సన్నివేశం రానే వచ్చింది. ‘1915 లో బొంబాయి ఓడరేవులో మహాత్మా గాంధీ అడుగుపెడుతున్నప్పుడు..’ వాయిస్ ఓవర్ కి అనుగుణంగా విశాలమైన తెరమీద ఒక పక్కనుంచి అంగవస్త్రంతో, ముక్కుమీదకి జారుతున్న కళ్ళద్దాలూ, చేతికర్రతో ఒక నీడ కనిపించగానే కళాకేంద్రమంతా చప్పట్లతో మార్మ్రోగిపోయింది. ఆ ఛాయారూపం తెరకి ఈ కొసనుంచి ఆ కొసకి వెళ్ళేదాకా ఆ చప్పట్లు అట్లా మార్మ్రోగుతూనే ఉన్నాయి.

 

రామనాథాన్ని జనరంజక ప్రయోక్త అని రాసానొకచోట. ఆయన గురించి మాట్లాడుకున్నప్పుడల్లా మహేశ్ ఆయన్ని కె.వి.రెడ్డితో పోల్చేవాడు. తాను పెట్టుకున్న ప్రమాణాల స్థాయికి ప్రేక్షకులు రావాలని కోరుకునే బి.ఎన్.రెడ్డి కన్నా, పండిత పామర రంజకంగా చిత్రాలు తీసిన కె.వి.రెడ్డి అంటే మహేశ్ కి చాలా ఇష్టం. రామనాథం బృందం ఏ ప్రదర్శన ఇచ్చినా కొన్నాళ్ళ పాటు మాకు అది చర్చనీయాంశంగా ఉండేది. ఆ నెపాన మేము ఎందరెందరి గురించో, భరతముని నుంచి బాదల్ సర్కార్ దాకా, గురజాడ అప్పారావు నుండి గరికపాటి రాజారావుదాకా ఎందరి గురించో మాట్లాడుకుంటూ ఉండేవాళ్ళం.

 

ఆ రోజు ఆ నాటకాన్ని ప్రేక్షకుల మధ్యనుంచి చూసినప్పుడు రామనాథం ప్రేక్షకుల నాడిని పట్టుకోగలడని అర్థమయినప్పటికీ, అలా చూపించడం సముచితమేనా అనే ప్రశ్న నన్ను చాలాకాలం వెన్నాడింది. ఏళ్ళ తరువాత ఎప్పుడో నాట్యశాస్త్రం చదువుతున్నప్పుడు నాకు సమాధానం దొరికింది. భరతముని ‘నాట్యధర్మి ‘, ‘లోకధర్మి’ అనే రెండు భావనలు పరిచయం చేస్తాడు. ఆయన చెప్పినదాన్ని బట్టి లోకవ్యవహారంలో ఉన్నది ఉన్నట్టు చూపించడం లోకధర్మి. ఇప్పటి భాషలో చెప్పాలంటే realist practice అన్నమాట. కాని దాన్ని నాటకకళకు తగ్గట్టుగా మలుచుకుని చెప్పడం నాట్యధర్మి. ఆ మాటకొస్తే, అసలు ఏ నాటక ప్రదర్శన అయినా కూడా అన్నిటికన్నా ముందు నాట్యధర్మి కాక తప్పదు. అందుకనే నాట్యశాస్త్రం ‘నాట్యధర్మీ ప్రవృత్తం హి సదా నాట్యం ప్రయోజయేత్’ (నాట్యమెప్పుడూ నాట్యధర్మి సహితంగానే ప్రయుక్తం కావాలి.) (నా.శా, 14: 74) అన్నది!